रमेश तुम्बापो
इलाम जिल्ला साविक इभाङ–५, हाल माङसेबुङ गा.पा.–२, अवस्थित चुक्चीनाम्बा (डाँडागाउँ) मा वि.स. १९४२ कार्तिक २५ गते आईतबारका रात्री ९.४५ बजेको समयमा पिता अंशुवन्त (जगुनबाज) र माता हंशमती बेघाको कोखबाट साइला सुपूत्रको रुपमा जन्मनु भएको महागुरु फाल्गुनन्दको बारेमा सहकर्मी मनकुमार फेजोङसँग सत्यतथ्य खोज अनुसन्धान गर्ने शिलसिलामा महागुरुको प्रत्यक्ष दर्शन गर्न पाउने परम भक्त शिष्य र तिनका परिवारहरुसँग गरिएको कुराकानीलाई यहाँ जस्ताको त्यस्तै प्रस्तुत गरिएको छ ।
एक पटक जोसमुनि सम्प्रदायको एउटा समूह आएर यो माङहिमलाई झण्डै झ्याम्पल लगाएर भत्काएको पनि रहेछ । तर त्यस दिन महागुरु पनि आउनु भएको रहेछ । महागुरुले माङहिम भत्काउन आउने जोसमनि सम्प्रदायको समूहलाई भन्नु भयो रे– लु त कसरी भत्काउँदो रहेछौं म पनि त हेरुँ, भन्नु भएपछि झ्याम्पलसँगै चुपचाप उम्दा उम्दा गरेर भत्काउँन नसकि त्यसै फर्केर गएका थिए रे हाम्रो बाजे देउनन्दले भन्नु हुन्थ्यो । महागुरु फाल्गुनन्दलाई कहिल्यै पनि नराम्रो पाप नसोच्नु । सत्य साँचो राम्रो मात्र सोच्नु, मनमा सोचेको कुरा सबै थाहा पाउँनु हुन्छ भनेर हामीलाई अर्ति उपदेश दिनु हुन्थ्यो हाम्रो बाजेले । एकदिन बाजेको कुरा नपत्याएर, चतुरमान राई नाम गरेको मान्छेले मनमनै के ग¥यो कुन्नि महागुरुले थाहा पाएर ए..चतुर भनि थाहा पाउदैन भनेर मनपरी भन्दैछस भन्नु हुँदै महागुरुले धकेल्नु पनि भएछ । साँचिच्कै छेछेति माङ हुनु हुन्थ्यो रे महागुरु ।
यसरी फर्कन्दै गर्दा अचानक २ जना महिला दिदी बहिनीहरुसँग हाम्रो जम्काभेट भयो उनीहरु अतालिए । हाम्रो निधांरमा खलखली बगिरहेका पसिनालाई पुच्दै लेच्छेबुङ भन्ने बारी (ठाउँ) कहाँ पर्छ बहिनीहरुलाई थाहा छ भनि सोध्यांै । हाम्रँे प्रश्नको जवाफ दिन भन्दा पनि पहिला ती दिदीबहिनीहरुले अतालिएको मानसिकतामा प्रति प्रश्न गरे, दाईहरु कहाँबाट आउनु भएको भनेर । हामी पान्थर फिदिमबाट महागुरु फाल्गुनन्द एक्लै बस्नु भएको लेच्छेबुङ बारी हेर्न आएको तर चिनाई दिने कोही नपाएर यसरी जंगल चाहार्दै छौं तपाईहरुलाई थाहा छ भन्यौं ? तर, पनि जवाफ आएनन् । ती दुई जना बहिनीहरुबाट केवल हि…..हि….हि.. दाईहरु हामी त आज हाम्रो गाउँमा प्रहरी आउने भएकोले यहाँ लुकेर बसेको तपाईहरुलाई अघिनै देखेका हौं तर, प्रहरीहरु आएको भन्दानी चुपचाप लुकेर बसेको भन्ने जवाफ मात्र आयो ।
उनीहरुले दाईहरु धेरै टाढाबाट आउनु भएको रहेछ लेच्छेबुङ यो पारीको थुम्कानै हुनुपर्छ । त्यहाँ देवशिलाहरु पनि रहेका छन् । हामीलाई पनि प्रस्ट थाहा भएन भने । यसपछि हामी पुनः लहरा बुट्यानहरुमा झुण्डिन्दै उकालो चढ्यौं र लेच्छेबुङ बारीमा पुग्यौं । महागुरु फाल्गुन्दज्यूले राख्नु भएको देवशिलाहरु जंगलभित्र त्यसै रहेछन लेच्छेबुङमा । अत्यन्त विकट स्थानमा पर्दोरहेछ, त्यहाँबाट जति कराए पनि कहीँ कसैले सुन्ने छैन् । महागुरुको काका काकीहरुले त्यस्तो विकट ठाउँमा एक्लै गएर बस कसरी भन्नु भएको होला महागरुलाई ? हाम्रो मनभित्र अनेक प्रश्नहरु उब्जिन्दै गए । महागुरुले खोप्नु भएको ढुङ्गे ओखललाई वरिपरि खोज्यौं तर, पाउँन सकेनौं । मध्यान्नको २ बजे तिर चतुरेमा खाएको चाउचाउ, चिउराले पनि बिदा दियो हामीलाई । तसर्थ झोलाबाट थप चिउरा झिकेर पानीसँग लेच्छेबुङ्को ढुङ्गामाथि बसेर खाएर खेतै खेत उकालो लाग्यौं । बाटोमा एउटा माङनिसा फर्रफराई रहेको घर भेटियो । घरकै छेउमा उभिरहेका २÷३ जना युवा युवतीहरुको समूहले कौतुहल्ता साथ हामीलाई हेरिरहेका थिए ।
हामीले समूह नजिक पुगेर परिचय दियौ । त्यहाँ बसेर हरिचन्द्र योङहाङ र उहाँको पिता दलबहादुर योङहाङसँग महागुरु फाल्गुनन्द केन्द्रीत वार्तालाप गरेर महागुरुको जन्म थलो हेर्न उकालो चढ्यौं । जन्मथलोको माटो एक–एक मुठी टिपेर पोका पारेर झोलामा लगाएको दृश्य देखेर त्यहाँका मानिसहरुले आश्चर्य मान्दै हेरिरहे हामीलाई । तर, दुःखद कुरा महागुरुको जन्मभूमिलाई वहाँकै कुल वंशले बेची राखेर बसाई गएका रहेछन् । त्यहाँबाट अझै् उकालो लाग्यौं महागुरुले रोप्नु भएको नास्पातिको बोट हेर्नुलाई तर, नास्पातिको बोट केही वर्ष अगाडीनै ढालेर मकिसकेको जराहरु मात्र भेट्यौं हामीले । त्यसैलाई पनि महागुरुको प्रतीक मानेर पोको पार्दै झोलामा लगायौं । र त्यहाँबाट एक डिल माथि चढ्दा महागुरु फाल्गुनन्दले सबै भन्दा पहिले बनाउन चाहानु भएको माङहिमको अवशेष भएको ठाउँमा पुग्यौं । आधा गारो पूरा भएर भत्किएको ढुङ्गाहरुको थुप्रो देखेर माङहिम बन्न नसक्नुको कारणबारे स्थानीय दलबहादुर योङहाङलाई केही कुराहरु सोध्यौं ।
माङहरु पनि मानेन् अरे, मान्छेहरु पनि मानेन् अरे भन्ने हामी छोटो जवाफ पायौं । तर, यतिले मात्र हाम्रो जिज्ञासा मेटिएन । हामी पुनः पानी उर्मानु भएको मूल हेर्न उकालो लाग्यौं । स्थानीय समाजले उक्त पानीको मुललाई सामान्य ढंगले संरक्षण गरेको रहेछ । परिचय खुल्ने साइन बोर्ड पनि राखेको रहेछ । झमक्क साँझ पर्न लागेकोले बुद्धवीर इधिङ्गोको घर तर्फ लाग्यौं । हाम्रो बास त्यहीँ भएकोले दलबहादुर योङहाङसँग छुटियौं ।
भोलिपल्ट २०७४ फागुन ५ गते स्थानीय मित्रहरुसँग ढेङग्री डाँडाको जंगल चार्हायौं । महागुरु फाल्गुनन्दको माङहिम बनाउने इच्छा पूरा नभएको ठाउँ ढेङ्ग्रे डाँडाको पान्थर पाटामा ठूलो टारसम्म फैलिएको छ । यहीनै महागुरुले माङहिम बनाउनु चाहानु भएको ठाउँ भनेर हामीलाई स्थानीय बासीहरुले देखाए । उक्त टारबाट केही तल झर्दा एउटा पानी मूल भेटिन्छ, यहीनै हो तपतपे पानी महागुरु फाल्गुनन्दले उर्मानु भएको भनेर हामीलाई स्थानीयहरुले चिनायो । त्यसपछि पान्थर इलामको सीमावर्ति बजार चिसोपानी पञ्चमी पुगेर इन्द्र लाओतीसँग हाम्रो भेट भयो । उहाँले बजारको केही पर भक्तबहादुर राईको घरसम्म पु¥याएर कतै सेवामा लाग्नु भयो । हामी भक्तबहादुरसँग महागुरु फाल्गुनन्दको बारेमा कुराकानी गरेर सिद्धिहाङमा राईको माङहिम हेर्न बाँझो गाउँतर्फ लाग्यौं ।
केही परसम्म तेस्रँे तेस्रो गएपछि करेङ करेङ छड्के लागेर पुन तेस्रँे लाग्दा सिद्धिहाङमाको माङहिम भेट्यौं । ठूलठूला लामो–लामो ढुङ्गाहरुले पुल थापेर माङहिमको प्रवेशद्धार बनाइएको रहेछ । एउटै ढुङ्गा माथि एकै पटकमा ३÷४ जना बस्न मिल्ने पत्रे ढुङ्गा माथि बस्ने ठाउँहरु माङहिम वरिपरि बनाइएको रहेछ । माङहिमको प्वालबाट माङहिमको भित्री भाग हेर्दा रानी चाँपका फुलहरुले कलशहरु सजाईएको थियो भने बत्तिहरु धिपधिप बलि रहेका थिए । माङहिम बाहिर मार्वल बोर्डमा देउनन्दको छोरी सिद्धिहाङमाको नाममा १९८४ सालमा महागुरु फाल्गुनन्दको आज्ञामा स्थापित भएको हो भनेर लेखिएको थियो । देउनन्द महागुरुकालीन भाते मुद्दाको लागि प्रमुख नाम भएकोले तत् सम्बन्धि परिवार स्रोतसँग बुझ्ने उद्देश्यले अझ परसम्म जाँदा एउटा घर भेटियो । वास्तवमा यिनै घर रहेछ देउनन्द राईको छोरा नातिहरुको घर । ऐतिहासिक व्यक्तित्व देउनन्द परिवारसँग रमाइलो भेटमा छोटो परिचय पश्चात महागुरु फाल्गुनन्दको विषय केन्द्रीत कुराकानी सुरु ग¥यौ । मैले फाल्गुनन्दको विषयमा प्रश्नहरु क्रमश सोध्दै गए देउनन्दको परिवारले जवाफ दिँदै गए ।
प्रश्न – यो माङहिम बनाउनुको पछाडि कुनै कारण छ कि ?
देउनन्द परिवारले पालैपालोसँग भने – हाम्री फुपूसासु सिद्धिहाङमा राईको चित्रेका रुपाबुङ राईसँग विवाह भएको रहेछ । उनका सासु ससुराहरुले जर्बजस्ती मासु खान लगाएपछि सिद्धिहाङमा फुपू बौंलाउन थाले छ । त्यति बेलासम्म हाम्रँे बाजेहरु (देउनन्द) सबै जोसमनि सम्प्रदायमा थिएछन् । सबै सबैले केही गर्दा पनि फुपू निको हुनु भएनछ, बरु आफै बक्न थाल्नु भएछ । त्यसरी बक्दा मलाई उपचार गर्ने मान्छे फाल्गुनन्द भन्ने गुरु हुनुहुन्छ उसले उपचार ग¥यो भने म निको हुन्छु नत्र हुँदिन भन्दै बक्नु भएछ । त्यसो भएपछि देउनन्द बाजेले फाल्गुनन्द गुरुलाई ल्याउनु भएछ र सिद्धिहाङमा फुपूको उपचार गर्नु हुँदा च्वाटै निको हुनु भएछ । अनि स्वंयम फाल्गन्द गुरुलेनै चारैसुर ढुङगा गाडेर यति भित्रमा माङहिम बनाएर पूजापाठ गर्नु त्यसो गर्दा सुव्यफाव्य पनि हुन्छ भन्नु भएको हुनाले त्यो माङहिम वि.स. १९८४ सालमा बनेको हो । वि.स २०२५ सालमा यो माङहिमको दाँयाबाँया दुवै तर्फबाट पहिरो बग्यो तर, यो माङहिम र हाम्रो पुरानो मुलघरलाई भने जोगाई राख्यो । फाल्गुनन्द गुरु सत्यनै हुनु हुँदोरहेछ । यसो बुझ्दा आफ्नी छोरी सिद्धिहाङमा नबौंलाएको भए त हाम्रो बाजे पनि जोसमुनिनै हुनुहुन्थ्यो होला । तर, छोरी बौलाएपछि महागुरु फाल्गुनन्दको परम भक्त शिष्य पनि बन्नु भयो ।
एक पटक जोसमुनि सम्प्रदायको एउटा समूह आएर यो माङहिमलाई झण्डै झ्याम्पल लगाएर भत्काएको पनि रहेछ । तर त्यस दिन महागुरु पनि आउनु भएको रहेछ । महागुरुले माङहिम भत्काउन आउने जोसमनि सम्प्रदायको समूहलाई भन्नु भयो रे– लु त कसरी भत्काउँदो रहेछौं म पनि त हेरुँ, भन्नु भएपछि झ्याम्पलसँगै चुपचाप उम्दा उम्दा गरेर भत्काउँन नसकि त्यसै फर्केर गएका थिए रे हाम्रो बाजे देउनन्दले भन्नु हुन्थ्यो । महागुरु फाल्गुनन्दलाई कहिल्यै पनि नराम्रो पाप नसोच्नु । सत्य साँचो राम्रो मात्र सोच्नु, मनमा सोचेको कुरा सबै थाहा पाउँनु हुन्छ भनेर हामीलाई अर्ति उपदेश दिनु हुन्थ्यो हाम्रो बाजेले । एकदिन बाजेको कुरा नपत्याएर, चतुरमान राई नाम गरेको मान्छेले मनमनै के ग¥यो कुन्नि महागुरुले थाहा पाएर ए..चतुर भनि थाहा पाउदैन भनेर मनपरी भन्दैछस भन्नु हुँदै महागुरुले धकेल्नु पनि भएछ । साँचिच्कै छेछेति माङ हुनु हुन्थ्यो रे महागुरु ।
प्रश्न– तपाईहरुको बाजे बोजुले भगवाननै हो भनेर विश्वास गर्नु भएको महागुरु फाल्गुनन्दलाई तपाईहरु आफैले चाहीँ कतिको विश्वास गर्नु हुन्छ नी ?
देउनन्द परिवार– हामीले फाल्गुनन्द गुरुलाई प्रत्यक्ष नदेखेतापनि उहाँप्रति अटल श्रद्धा विश्वास गर्छौं । उहाँ साक्षत भगवान हुन, स्वरुप मात्र मान्छे हुनु हुन्थ्यो । उहाँको आशीर्वादले आज देउनन्दको परिवारमा कुनै किसिमको दुःख, अभाव गरीबी छैन् । खान लगाउन मनग्य पु¥याई दिनु भएको छ । भ्याएसम्म उनै फाल्गुनन्दको सेवा पूजा गर्दछौं ।
प्रश्न– एकपटक मन्दिर सार्ने प्रयास पनि गर्नु भएको थियो अरेनी ?
देउनन्द परिवार– हो वि.स २०४९ साल तिरको कुरा हो । पंञ्चमी बजारमै बस्ने भइसकेकोले उतै माङहिम बनाएर माङ सामग्रीहरुलाई पनि उतै नयाँ माङहिम बनाएर सार्ने (गर्न नहुने काम ग¥र्यो) तर, माङ सार्ने हुँदा हुनुसम्म हुने दुर्घटनाहरु भयो । त्यसपछि हेर्नेहरुले माङ सामग्रीहरु पुरानै माङहिममा ल्याएनौं भने तिमीहरु सकिन्छौ भन्ने जोखना सुनाएपछि, पुनः पुरानै माङहिममा माङ बाजागाजा सहित माङ सामग्रीहरु ल्यायौं अनि मात्र हाम्रो परिवारमा मर्नेक्रम रोकियो नी ।
देउनन्द परिवारसँग यदि कुराकानी भएपछि, साविक कुरुम्बा–४, निवासी धनहाङ लाओतीसँग भेट गर्ने विचारले उहाँको घरतर्फ ओरालो लाग्यौ तर, धनहाङसँग भेट हुन सकेन हाम्रो । हामी त्यहाँबाट मुक्तुरामा महागुरु फल्गुुनन्दलाई प्रत्यक्ष देखी जान्ने २ जना वृद्धहरु छन् भन्ने कुरा थाहा पाएर मुक्तुरा तर्फ उकालो लाग्यौं । बाटोको दायाँबायाँ रहेको घरहरुमा पुगेर सोधनी ग¥यौ ती बृद्धहरुको बारेमा । तर, एक जना ८८ वर्षिय बृद्ध चाहीँ चिसोका कारण तराईमा झर्नु भएकोले हाम्रो भेट हुन सकेनन् । अझ थोरै माथि चढेपछि शिवदास रुपाबुङ नाम गरेका बृद्धसँग हाम्रो रमाइलो भेट भयो । उहाँको हातमा फूलेभेटी चढाएर ३ पटक माङसेवा गरेपछि फाल्गुनन्द केन्द्रीत सम्वाद सुरु ग¥यौं ।
प्रश्न– गुरु तपाईको जन्म ?
शिवदास – मेरो जन्म वि.स. १९८७ साल पौष १३ गते भएको हो ।
प्रश्न– तपाईलाई महागुरु फाल्गुनन्को बारेमा केही कुरा थाहा छ भन्ने कुरा सुनेर आएको हौं हामीलाई भन्न सक्नु हुन्छ ?
शिवदास– जुम्ल्याहा हात जोड्दै, आम्मै नी फाल्गुनन्द गुरु त शिव अवतार पो हुनु हुन्थ्यो त छेछेत्ती मनका कुरा जान्ने, देख्ने । वि.स १९९२ सालमा ढेङग्रीडाँडाको पान्थर पाटामा माङहिम बनाउँने भनेर तप्तपे पानी उमार्नु भएको बाटो माथि अझै त्यसै छ । तप्तपे पानीमा त्रिसुल, चिम्टा गाड्नु भएको थियो । यहीँका शंकरदास दुखुन राई (भोटाड्डगेवाला) ले कुवा सफा गरेर त्रिसुल त्यही गाडेको थियो । खोई कस्ले कता हाल्यो हिजो आज देखिन्दैन । त्यहीँ तप्तपे पानीको शिर माथि पनि पानी उमार्ने विचार गर्नु भएको थियो गुरुले तर, कुरुम्बाको लाओती सुब्बाहरुले माङहिम बनाउन दिएन । त्यसो र तप्तपेको शिरमा पानी पनि उमार्नु भएनन् । माङहिम पनि बनेन । तप्तपे पानीको शिरमा पानी उमार्ने ठाउँ हेर्नु भएको मेरै आँखाले देखेको ।
प्रश्न– महागुरुले माङहिम चाहीँ ठीक कुन ठाउँमा बनाउनु लाग्नु भएको थियो नी ?
शिवदास– तप्तपे पानी मूलकोे सिधै माथि ठूलो टार छ हौं त्यहाँ । काठपात च्यादर ल्याएर सराहरुले थिचेर राख्नु भएको मेरै आँखाले देखेको ।
प्रश्न– लाओतीहरुले किन माङहिम बनाउन नदिएको होला ?
शिवदास– जग्गा चाहीँ दिन्छौं, तर मन्दिर बनाउन चाहीँ दिदैनौ भन्यो । फाल्गुनन्द गुरुले घर बनाउन, गाईबस्तु राख्ने गोठ बनाउन जग्गा माग्नु भएकै होइन् खास माङहिम बनाउँन भनेर जग्गा माग्नु भएको हो । सायद, यो साँधुलाई यहाँ माङहिम बनाउन दिईयो भने जाँड, रक्सी, मासु खान दिँदैन भन्ने सोचेर नदिएको होला । यदि फाल्गुनन्दलाई त्यहाँ माङहिम बनाउन दिएको भए अब त ठूलो शहर बनि सक्ने थियो होला । त्यो कुरा लाओतीहरुले बुझेनन् ।
प्रश्न– लाओतीहरुले महागुरुलाई जग्गा दिए वापत महागुरुबाट रुपैयाँ रक्सी, मासु पनि लिएर खायो भन्ने चर्चा छ नी ?
शिवदास– त्यो त थाहा छैन । त्यसैबेला सुब्बाको बानी व्यवहोरा हेर्दा नखाई त के दिन्थ्यो होला र ।
प्रश्न – महागुरुलाई माङहिम बनाउन नदिनेहरुको नाम थाहा छ ?
शिवदास – थाहा छ नि, किन छैनन् ।
प्रश्न – माङहिम बनाउन नपाउँदा महागुरुलाई कस्तो लाग्यो होला ?
शिवदाश – नराम्रँे सराप दिनु भएको छ फाल्गुनन्द गुरुले ।
प्रश्न – तपाईले देख्दा महागुरु फाल्गुनन्द कस्तो हुन हुन्थ्यो ?
शिवदास – अम्मै हो, विहान केटाकेटी जस्तो उनको अनुहारको मासु मुलायम देखिन्ने स्वर पनि केटाकेटीकै जस्तो, मध्यान्नमा जवानीको रुप झरझर बल्ने, स्वर पनि उस्तै तिखो सुरिलो । साँझ पर्दै गएपछि अनुहारमा चाउरी परेको देखिन्थ्यो स्वर पनि बुढाबुढीको जस्तो हुने गलामा कण्ठा, कानमा विलविली लगाउनु हुन्थ्यो ।
प्रश्न – महागुरु फाल्गुनन्द को हुन, के हुन जस्तो लाग्छ ?
शिवदास – पक्कै शिव अवतार भगवान जस्तो लाग्छ । म जोसमनि भएपनि सधै फाल्गुनन्द गुरुलाई सम्झिन्छु । म वाल्यकालमै टुहुरा भएकोले जहीँतहीँ डुली हिड्थे, सधै भोक तिर्खा लाग्थ्यो । दुनियाँको लातवात पनि खाए होला । एक दिन त्यै ढेङगे्रडाँडामा फाल्गुनन्दले झोलीबाट सितली मिठाई झिरेर दिनु भएको थियो, त्यो मिठाई खाएपछि सधै जस्तो भोक लाग्न छोड्यो, सधै जस्तो डुलिहिड्न पनि मन लाग्न छोड्यो । त्यो सम्झेर आजपनि आश्चर्य लाग्छ ।
शिवदास गुरुसँग यतिसम्म वार्ता गरेपछि हुलाक देउराली निवासी सतनन्द गुरुलाई भेट्ने उद्देश्यले हामी त्यस तर्फ लाग्यौं । तर, बाटैमा सतनन्द गुरु घरमा नभएको जानकारी पाइयो । उहाँ स्वास्थ्य उपचारको लागि फिदिमस्थित छोरीज्वाई कहाँ जानुभएको रहेछ । तसर्थ रबि वजारमा पुगेर त्यस दिन बास बसियो ।
(यस लेख माङसेबुङ मासिकको फागुन अंकमा प्रकाशित रहेका छ ।)
